חיפה שמחוץ לחומות במאה ה-20: אזור כיכר פייסל ומסגד אל איסתקלאל
נדין אבו רומי ואפרת שלום
הקדמה
המתחם הציבורי-העירוני בחיפה החל להתפתח בראשית המאה ה19-, בוואדי סאליב, בעיר התחתית, כשהחלה העיר להתפשט מחוץ לחומות דאהר אל עומר. לא ניתן להגדיר מתחם זה במדויק, אבל הוא משתרע באזור שבין הרחובות קיבוץ גלויות, שיבת ציון, פלי"ם ונתנזון.
חלקים רבים מהמתחם שייכים לווקף המוסלמי, בהם המסגד וחלק ממבני המגורים הסמוכים אליו; חלקם מושכרים. כך, למשל, קומת הקרקע של מבנים אלה הושכרה לצורכי מסחר, כך שנוצרה באזור זה דופן מסחרית, בהמשך לשוק. בתצלומי אוויר ניתן לראות שבית הקברות המוסלמי (אל איסתקלאל) ושורת המבנים ששימשו את השוק קדמו למסגד. בית הקברות שכן משני צדי הכביש כבר בתחילת המאה ה- 20.
היציאה מחוץ לחומות דאהאר אל עומר
עד המאה ה-18 השתרעה חיפה העתיקה (אל-עתיקה) בין אזור בית החולים רמב"ם לכרמל.[1] בשנת 1761 הרס שליט הגליל, דאהר אל עומר, את העיר חיפה במתכונתה הישנה, ובנה אותה כעיר מוקפת חומה באזור המכונה כיום העיר התחתית. המאה ה-19 הייתה תקופה של שינוי מעמיק בכל רחבי האימפריה העות'מאנית. חדירת המהפכה התעשייתית מארצות המערב והרפורמות שהנהיג השלטון העות'מאני (תנט’ימאת) חוללו תמורות כלכליות, חברתיות ותרבותיות. חיפה יצאה נשכרת מהתמורות האלה, ולקראת אמצע המאה הביא השגשוג הכלכלי להתפשטותה של העיר אל מעבר לחומות. בזכות הנמל הפכה חיפה בסוף המאה למרכז הסחר המרכזי של צפון פלסטין והחוראן (דרום סוריה). בשנת 1905, כשחוברה מסילת הרכבת החיג'אזית לדרעא ולדמשק, התבסס מעמדה כמרכז מסחרי ימי ויבשתי. התפתחותה משכה אליה משפחות של סוחרים ואנשי עסקים מערים אחרות בארץ, מסוריה ומלבנון. אחד השווקים בחיפה נקרא שוק הלבנטים (سوق الشوام), בשל הסוחרים הסורים שהביאו איתם את הסחורה לחיפה. גם חקלאים מכל אזור הצפון היגרו אליה והחלו לעסוק במסחר. כך בין השנים 1880-1800 הכפילה עצמה אוכלוסיית חיפה פי שישה. ערב מלחמת העולם הראשונה היא מנתה 22,000 נפש.
שגשוגה של חיפה התבטא גם באדריכלות: בצורת הבנייה ובמרכיביה, בעיטוריה האדריכליים ובהופעתם של טיפוסי בניין חדשים. הסגנון האדריכלי שאפיין את הבנייה החדשה היה עשיר בפרטים ובעיטורים, כמו גם בעבודות של אומני בנייה מקצועיים: סתתי אבן, נפחים, חרשי ברזל ועץ, נגרים, ציירי תקרות וצבעים. הבתים המפוארים שהופיעו בתוך הרקמה האורבנית המוקדמת, ואחר כך מחוץ לחומות, ייצגו את התמורות שהביאה עמה המאה ה-19. בנו אותם בני המעמד החדש של הבורגנות העירונית, שהתהווה בעקבות ההזדמנויות הכלכליות החדשות במסחר ובעסקי נדל"ן שהולידו הרפורמות העות'מאניות. מסורת הבנייה שאפיינה את האימפריה העות'מאנית הוסיפה להתקיים ולהתפתח גם בשנות ה-20 תחת השלטון הבריטי. אך מ-1930 הלכה ותפסה את מקומה התנועה המודרנית בארכיטקטורה שהביאה עמה גם שימוש בחומרי בנייה חדשים (בעיקר בטון). מלחמת 1948 ומבצע שקמונה, המבצע הצבאי להריסת העיר העתיקה בחיפה, מחקו חלק גדול מהמורשת הזו.[2] דוגמאות מאוחרות יותר לסגנונות הבנייה משלהי התקופה העות'מאנית ומתחילת השלטון הבריטי, ניתן לראות בוואדי אל ניסנאס ובמתחם מסגד אל איסתִקלאל.
כיכר פייסל دوار فيصل
כיכר פייסל היא כיכר מרכזית בשכונת ואדי סאליב בחיפה. הכיכר הוקמה בתחילת המאה ה-19 בסמוך לחומת העיר העתיקה של חיפה.[3] בשנת 1904 הקים השלטון העות'מאני בסמוך לכיכר את תחנת הרכבת החיג'אזית. בהמשך שונה מיקומה של הכיכר בהתאם לתנועה באזור. כיום מתנקזים אל הכיכר הרחובות פלי"ם, שיבת ציון (סטנטון בעבר), העצמאות וחטיבת גולני (פייסל בעבר). דפנות כיכר פייסל הן בתי מגורים משולבי קומת מסחר, בני שתיים-חמש קומות. לפני 1948 שימשו קומות הקרקע כהמשך של שוק הזרעים שישב ברחוב עיראק (רחוב קיבוץ גלויות היום).
עמוד פייסל عامود فيصل
בשנת 1930 עבר בחיפה ארונו של פייסל הראשון, מלך עיראק. לרגל המאורע שונה שמה של הכיכר, והוקמה במרכזה אנדרטה שצורתה כעמוד קטוע. סביב האנדרטה הוקמה רחבה מרוצפת. עם השנים שונה מיקום הרחבה והעמוד בהתאם לשינויי תנועה ברחובות המקיפים את הכיכר: הרחבה שימשה בתחילה כמעגל תנועה, ולאחר שבוטל שימוש זה הועבר האנדרטה מזרחית לכביש (בסמוך לבית הקברות כיום). היא הוצבה מערבה לרחוב פלי"ם במרכזה של רחבה. חרוטה עליה אִמרה המיוחסת למלך פייסל: "העצמאות נלקחת ולא ניתנת. חירות העם בידיו."
שוק הפשפשים/הזרעים وق الحبوب
שוק הפשפשים של היום היה חלק מדופן מסחרית מרכזית שנמשכה לאורך קומת הקרקע ברחובות הסמוכים. הסחורה שנמכרה בשוק הייתה חקלאית ברובה ולכן נקרא שוק הזרעים (سوق الحبوب) ברחוב זה נשמרו בתי מגורים שבקומת הקרקע שלהם קמרונות צולבים ופתחיהם מתוכננים כקשתות רחבות הפונות לחזית הרחוב.
מסגד אל איסתקלאל مسجد الاستقلال
המסגד שוכן בשכונה הצפונית ליד בית קברות אל איסתקלאל. הבניין בנוי משתי קומות ומינָרֵט (צריח). המסגד בנוי מאבנים, מלט ובטון. הקומה הראשונה מחולקת ל-18 מחסנים עם פתחים רחבים מקורות, בטון שהושכרו למטרות מסחר. שטחה של הקומה השנייה 830 מ"ר. יש בה חצר גדולה, שירותים ומרחב לתפילה, ובחלקה היא שימשה כספרייה. עולים אליה דרך מדרגות אבן בחזית המערבית, המחולקות לשלושה מקטעים. הקומה השנייה מאופיינת בחלונות מלבניים נמוכים ומעט פתחים גבוהים בצורת מלבן או עיגול. בחלקה הדרומי נמצאת גומחה, ולידה מחראב הבנוי מעץ. תקרת הבניין השטוחה בנויה מברזל ובטון, ובאמצע אולם התפילה כיפה הנשענת על ארבע אבנים. הכיפה נבנתה מ-12 צלעות בגובה 3.5 מטר, ולכל צלע חלון זכוכית קטן. המינרט בנוי מאבנים בצורת עיפרון מחודד, בהשפעה עות'מאנית מובהקת, והוא נישא על גג הבניין לגובה 8 מטר. בתוכו חדר מדרגות ספירלי בנוי מאבן, עם שתי כניסות ופתחים קטנים יחסית. בשנת 2003 עבר המסגד עבודות שימור במימון עמותת אל-אקצה לשימור אתרים קדושים לאיסלאם.
בית הקברות המוסלמי مقبره الاستقلال
בית קברות אל איסתקלאל יושב ליד המסגד. הוא מחולק לשני חלקים – עליון ותחתון – ומפריד ביניהם הכביש הראשי. הכביש נסלל בתוך בית הקברות, ועקב הסלילה פונו מאות קברים. בית הקברות מוקף בגדר בגובה 2.5 מטר. בתוך המתחם מוצבת מכונה ששימשה בעבר לחפירת אדמה ועומד מבנה של מגדל מים; היום המכל עצמו לא נמצא ואינו פעיל. עותמאן שמבור, תושב חיפה (נולד ב-1938), מספר שבית הקברות שכן מחוץ לחומות וליד שדות חקלאיים. לאחר מכן התפתחה העיר לכיוון החומות, ובית הקברות הפך חלק מהמרקם העירוני. ניתן לשער לפיכך שמגדל המים הוא תוספת מאוחרת.
תחנת הרכבת محطه القطار الحجازيه
בשנת 1904 חנכו העות'מאנים את תחנת הרכבת הראשונה בחיפה, שהייתה חלק מהרכבת החיג'אזית (רכבת העמק). ב-1946 הרחיבו שלטונות המנדט הבריטי את התחנה, והיא כללה שלושה רציפים. תחנת רכבת זו הייתה פעילה עד 1948, ונסגרה סופית בשנת 1951. מסילת הרכבת חיברה את חיפה לארצות שכנות ושימשה בין היתר להעברת סחורות ונוסעים, ובכך תרמה להתפתחותה של חיפה. היא שכנה סמוך למסגד ולשוק, וכך הגיעו לשוק מוצרים מסוריה, מערב הסעודית וממדינות ערב אחרות.
מבני המגורים
כחלק מהמרקם העירוני המתפתח באזור זה נבנו גם בתי מגורים בני שתים-חמש קומות. קומות הקרקע שימשו למסחר.
סגנון הבנייה
בתי המגורים באזור זה נבנו בטיפולוגיה ערבית עירונית המשלבת אלמנטים מודרניים. בבתים רבים ניתן להבחין באלמנטים ערביים קלאסיים – פתחים בצורת קשת, מרפסות, חלונות טריפור, תריסים אופייניים לתקופה וקרניז מסותת אבן.[4]
חומרי הבנייה
בשונה מהשיטות הערביות המסורתית של בנייה באבן ושימוש במאסות ובקמרונות, נבנו רבים מהמבנים, ששימשו למגורים בשנות ה-30 וה-40, בטכניקות מודרניות ובחומרים חדישים יחסית לתקופה.[5] בוואדי סאליב, למשל, שימשו בטון וקורות פלדה לבניית תקרות המבנה ומרפסותיו ולבנים לבניית הקירות. עם זאת נשמרה הזיקה לסגנון הבנייה המסורתי על ידי חיפוי קירות חוץ המבנה באבן טבעית.
תכנון אדריכלי
רבים מהבתים בסביבה זו הם פרי תכנונו של אדריכל אחמד פארס, שפעל בחיפה בשנות ה-30 וה- 40 של המאה הקודמת. פארס תכנן בסגנון מודרני,[6] ונתן פרשנות חדשנית לאלמנטים ערביים מסורתיים – עיבוד מודרני לטריפור ופרזול אר-נובו המשתלבים במאסות בסגנון בינלאומי וחיפוי אבן.
האדריכל
שמו של אדריכל אחמד פארס מופיע ברבות מתכניות המבנים הסמוכים למסגד אל איסתקלאל. לא ידוע אם הוא תכנן גם את המסגד עצמו. פארס למד בקנדה, וכשסיים את לימודיו חזר לארץ והתיישב בחיפה. בתחילת שנות ה-30 חבר למהנדס תופיק מאננאסי, ואחד הפרויקטים המודרניים שתכננו יחד היה הבית של פדיל שבלאק בשנת 1935.[7]
תפקוד המתחם ברקמה העירונית בחיפה
אזור זה יצר רצף עירוני של מבני ציבור, דת ומסחר, שהתאפיין בעירוב שימושים – מגורים, בתי ספר, חמאם, מסגד, חנויות ועוד. תחנת הרכבת הסמוכה חיברה את חיפה לארצות ערב, ואפשרה לכונן קשרי מסחר, קשרים חברתיים ולהעביר מידע בין ארצות אלה.
בדומה לערים אחרות, כמו יפו ולוד, שהיו בהן ריכוזי אוכלוסיה עירונית ערבית, נהנתה החברה הערבית העירונית בחיפה משגשוג כלכלי, והתושבים החלו להקים מבני מגורים מפוארים בני שלוש-ארבע קומות, בסגנון מודרני שהיו בו סממנים מסורתיים. לאחר מלחמת 1948 נותר המתחם נטוש, והמבנים הועברו לבעלות האפוטרופוס לנכסי נפקדים. לאחר מכן יושבו באוכלוסיות עולים וננטשו. יוצאי דופן הם המבנים שנותרו בבעלות הווקף המוסלמי, ונמצאים כיום בשימוש חלקי או מלא.
שוק הזרעים מוכר כיום כשוק הפשפשים, ובחנויות הסמוכות פועלים בתי מלאכה. הדופן מסחרית של האזור עדיין מתפקדת בדומה לתפקודה לפני .1948
מרכז העיר התחתית שימש כליבה החברתית והכלכלית של חיפה, ועל אף התפתחות העיר מזרחה ומערבה, שמרה העיר על רוחה ועל חשיבותה הפוליטית. המרקם כלל אתרים דתיים כמו מסגד אלג'רֵינֵה (שנקרא גם המסגד הגדול ושימש המסגד הראשי של תושבי חיפה עד מלחמת 1948) ומסגד איסתקלאל וכן כנסיות ששירתו את האוכלוסייה הנוצרית. סביב אתרים אלה היו מרחבים גדולים ופתוחים ששימשו למסחר: שוק הדגים, שוק הזרעים, שוק אלשואם והשוק הלבן. כיכר פריס שהייתה ידועה ככיכר המשקאות (ساحة خمرة) מילאה תפקיד חשוב, לא רק כמוקד מסחרי-כלכלי, אלא גם כזירה להתפתחות האופי החברתי והפוליטי של החברה הערבית החיפאית המודרנית. לא במקרה חלק גדול מהעיר התחתית נהרס לחלוטין. למתחמים החברתיים הייתה משמעות מהותית בהתפתחות והמודרניזציה של החברה.
בספר זיכרונותיו כתב שבתאי לוי, ראש עיריית חיפה בזמנו, שחלק מהעיר נהרס במהלך המלחמה, אך חלקה הגדול נהרס אחרי שנכבשה. היה זה בן גוריון שציווה להרוס את הבתים שנפגעו וגם כאלה שלא במסגרת תכנית פיתוח חדשה לחיפה.[8]
מקורות
זועאבי המת ,הפוליטקה של המרחב והמחיקה: חיפה, ,06/2016אתר אלערבי.
יענקלביץ ש,' חיפה העתיקה, חדשות ארכאולוגיות, 1993עמ 14-15
כרמל אלכס, תולדות חיפה בימי הטורקים, אוניברסיטת חיפה, 2002עמ' 13-15
נחמיאס אלי, שפיגל רון, ואדי סאליב – המיתוס ושברו, מאורעות ואדי סאליב במבט מחקרי חד הוצאת לחמן,
חיפה, 2009
פוקס רון, הבית הערבי בארץ-ישראל, עיון מחודש, קתדרה מס' ,89ירושלים, אוקטובר 1998
פוקס רון, הבית הערבי בארץ-ישראל, עיון מחודש, קתדרה מס' ,90ירושלים, אוקטובר 1998
שילר אלי, חיפה ואתריה, הוצאת אריאל 1985
שק נועה שכבות של זיכרון: חמישה עשורים בחיי שכונה, הכינוס הארצי ה- 1לשימור מורשת התרבות, 2001
http://www.palestineremembered.com
[1] יענקלביץ, ש' (1993).
[2] בן הלל ק. דרור לקס ע. 2009.
[3] שם.
[4] פוקס, ר. 1998.
[5] שם.
[6] שק, נ. 2012.
[7] Yazbak, M. and Weiss, Y. 2011
[8] سياسات الحيّز ومحو عروبة المدن: حيفا نموذجا، ه ّ مت زعبي، ,06/2016موقع العربي. זועבי, ה. 2016.
حيفا خارج الأسوار في القرن العشرين
منطقة دوّار فيصل وجامع الإستقلال
ندين أبو رومي وإفرات شالوم
مقدّمة
تتناول هذه الوظيفة الحيّز العام المديني الذي تطور مع بداية القرن التاسع عشر في البلدة التحتى من حيفا، وهو حي وادي الصليب.
لقد باشرت هذه المنطقة تطورها متأخرة عن منطقة ساحة الحناطير (ساحة باريس اليوم)، نتيجة تمدّد مدينة حيفا خارج أسوار ظاهر العمر في القرن الثامن عشر. جزء كبير من هذه المنطقة بملكية الوقف الإسلامي، كالجامع وقسم من العمارات السكنية المجاورة له. بشكل منهجي، كان الوقف الإسلامي يحرص على تأجير العقارات الممنوحة له كي تعود عليه بالمنفعة المالية. في الحالة التي أمامنا، تمّ تأجير الطابق الأرضي لأغراض تجارية، حولت المنطقة لجدار تجاري عبارة عن إمتداد للسوق. يمكننا في الصور الجوية رؤية أن مقبرة الإستقلال الإسلامية وأيضاً صفّ البنايات المكوّن للسوق، قد سبقا بناء الجامع. وكانت المقبرة موجودة على طرفي الشارع منذ بداية القرن العشرين. كذلك، سنأتي على ذكر محطة القطار في حيفا بشكل سريع، بغية توضيح العلاقة التجارية التي ربطت هذه المنطقة بالدول المجاورة مع بداية القرن العشرين. هذا الحيّز الذي تتناوله الوظيفة غير قابل للتحديد الدقيق وهو موجود في المنطقة الواقعة بين الشوارع التالية: كيبوتس ݞلويوت، شيڤات تسيون، باليام ونتانزون.
المنهجية
قمنا بكتابة الوظيفة على صيغة محتوى في الويكيبيديا وتشمل خلاصة المواد التي اشتغلنا فيها المتعلقة بعمارات هذه المنطقة وأهميتها في الحياة العامة للعرب قبل العام 1948. وقد جاء فهمنا للمشهد عقب مقابلات أجريناها باللغة العربية مع عثمان شمبور وهو من سكان حيفا، مواليد 1938. راجعنا أيضاً بعض المواد المأرشفة كالخرائط والصور (والجوية منها) وملفات البناء الموجودة بأرشيف بلدية حيفا والأرشيف البريطاني الرقمي. إضافة لذلك، أجرينا جولة في المكان بغية فهم النمط العمراني الذي يميّز المنطقة، بما فيها من معالم حضرية وتاريخية بارزة.
الخروج من داخل أسوار ظاهر العمر
حتى القرن الثامن عشر، إمتدت حيفا القديمة على طول المنطقة الواقعة بين مستشفى رمبام والكرمل.[1] سنة 1761، قام حاكم الجليل، ظاهر العمر بهدم المدينة في هيئتها القديمة ليعيد بناءها ضمن المنطقة المسماة اليوم البلدة التحتى، وكانت محاطة بالأسوار. أما في القرن التاسع عشر، فطرأت تغيرات جذرية عميقة بكافة أرجاء الإمبراطورية العثمانية، جلبت معها تغلغل الثورة الصناعية من الدول الغربية والإصلاحات التي فرضها الحكم العثماني، كمجموعة من التحولات الإقتصادية والاجتماعية والثقافية، استفادت منها حيفا وكان ازدهارها الإقتصادي سبباً في تمدد المدينة خارج الأسوار القديمة، وذلك بعد العام 1850 تقريباً. بينما تحولت حيفا في السنوات الأخيرة من القرن التاسع عشر إلى مركز تجاري رئيسي بالنسبة لشمال فلسطين وحوران (جنوب سوريا)، وذلك بسبب مينائها. وقد تعززت مكانتها كمركز تجاري بحري وبريّ بعد ربط سكة حديد الحجاز سنة 1905 مع درعا ودمشق. شجّع هذا التطور عوائل التجار ورجال الأعمال من بقية مدن البلاد، ومن سوريا ولبنان على الإنتقال إليها. من هنا، نجد أن أحد أسواق حيفا قد سُميّ بسوق الشوام، نسبة للتجار السوريين الذين أتوا ببضاعتهم إليها. كما هاجر إليها الفلاحون من كلّ منطقة الشمال ليعملوا فيها تجاراً. وقد تضاعف عدد سكانها من 1000 نسمة في العام 1800، ستّ مرّات حتى العام 1880، ليصل تعدادهم قبيل الحرب العالمية الأولى إلى 22،000 نسمة.
انعكس إزدهار حيفا بصورة عمرانها والعناصر المكوّنه له، وكذلك بزخرفاتها المعمارية وظهور الأنماط العمرانية الجديدة.
وكان الأسلوب المعماري الجديد غنياً بالزخارف والمنمنمات، المصنوعة بأيدي حِرفيي بناء مَهَرة: نحاتّو رخام وحجر، حدّادون، نجّارون، رسّامو أسقف ودهّانون. فعكست البيوت الفخمة التي ظهرت داخل النسيج الحضري المبكر وبعد ذلك خارج نطاق الأسوار، التحولات الجديدة الحاصلة في القرن التاسع عشر. بُنيت هذه البيوت لأولئك المنتمين للطبقة البرجوازية الحضرية الجديدة التي نشأت مع ظهور الفرص الإقتصادية المستجدة في التجارة وسوق العقارات، وعلى أثر الإصلاحات العثمانية المسماة "تنظيمات". إستمرت وتطورت تقاليد البناء التي ميّزت الإمبراطورية العثمانية، أيضاً في القرن العشرين تحت الحكم البريطاني. إلاّ أن استخدام مواد البناء الجديدة (الباطون المسلّح) وتقبّل الذوق المعماري المستحدث (الحركة الحديثة بفن العمارة) بعد 1930 تقريباً، قد أدّيا لتلاشي هذا الفن المعماري العثماني الجديد. بينما أدّت حرب 1948 و"عملية شكمونا" (الحملة العسكرية التي قامت بهدم البلدة القديمة في حيفا عند إنتهاء المعارك داخل المدينة في نيسان 1948) إلى محو جزء كبير من هذا الموروث العمراني[2]. لكن ثمّة نماذج متأخرة لأنماط البناء من أواخر العهد العثماني وبداية الحكم البريطاني، موجودة في وادي النسناس ومحيط جامع الإستقلال.
دوّار فيصل
دوار فيصل عبارة عن ميدان مركزي في حي وادي الصليب بحيفا، أنشئ مع بداية القرن التاسع عشر[3] متاخماً لأسوار البلدة القديمة. وفي العام 1904، أقام العثمانيون محطة قطار الحجاز بجوار الدوار. ولاحقاً، كان موقع الدوار يتغيّر بحسب الحركة الحاصلة داخل المنطقة، في حين تتصل به اليوم الشوارع التالية: بال يام، شيڤات تسيون (ستانتون سابقاً)، هعتسمؤوت وحطيڤات چولاني (فيصل سابقاً). الجدران المحيطة بدوار فيصل هي عمارات سكنية تحوي قسماً تجارياً، مكوّنة من إثنين إلى خمسة طوابق. وكان الطابق الأول قبل العام 48 تتمة ل"سوق الحبوب" الواقع بشارع العراق (كيبوتس ݞلويوت حالياً).
عمود فيصل
في العام 1930، مرّ جثمان فيصل الأول ملك العراق من حيفا وتخليداً لذكراه، تغيّر أسم الدوار وأقيم في وسطه نصب تذكاري عبارة عن عمود مقطوع. كذلك، أقيمت حول النصب باحة مرصوفة. وقد تغيّر موقع الباحة والعمود خلال السنوات نتيجة لتغيرات حركة المرور في الشوارع المحيطة بالدوّار: في البداية شكّلت الباحة دوّاراً مرورياً أُلغي لاحقاً ونُقل العمود إلى الجهة الشرقية من الشارع (بمحاذاة المقبرة اليوم). يقع النصب التذكاري غربي شارع بال يام تحيطه باحة، ونُقشت على العمود عبارة منسوبة للملك فيصل: "يُؤخذ الإستقلال ولا يُعطى – إستقلال الشعب بيده".
سوق الحبوب
سوق الرابش الحالي هو جزء من الجدار التجاري المركزي الذي امتد على طول الطابق الأرضي في الشوارع المجاورة. كانت البضاعة في السوق بمعظمها من منتوجات زراعية وعلى ما يبدو هذا هو مصدر الأسم (سوق الحبوب). في هذا الشارع بقيت عمارات سكنية مكوّنة من طابق أرضي له قناطر مصلّبة خُطّطت مداخلها على شكل أقواس واسعة تطلّ على واجهة الشارع.
جامع الإستقلال
يقع في الحي الشمالي بجانب مقبرة الإستقلال من بناية ذات طابقين ومئذنة. وقد بُني الجامع من حجارة وملاط وباطون. طابقه الأول مقسّم إلى 18 مخزناً لها فتحات واسعة ذات عرقات إسمنتية، أستخدمت لأغراض تجارية، حيث عادت أموال إيجار المخازن إلى خزينة الجامع. الدخول للطابق الثاني عبر درجات تنزل من باب في الواجهة الغربية، وهي مصنوعة من الحجر ومقسّمة لثلاثة مقاطع. مساحة الطابق الثاني 830 م² وتضم ساحة كبيرة أُستعمل جزء منها كمكتبة ومراحيض وبهو صلاة. نوافذ الطابق الثاني مستطيلة ومنخفضة مع قليل من الفتحات العالية مستطيلة الشكل أو دائرية. في الجزء الجنوبي من الجامع تجويفة وبجانبها محراب خشبي. سقف المبنى مشيّد من الحديد والباطون بطريقة مسطّحة، وفي وسط قاعة الصلاة قبّة تتكئ على أربعة حجارة، بنيت من 12 ضلعاً إرتفاعها 3.5 م، لكلّ ضلع نافذة زجاجية صغيرة. أمّا المئذنة فهي من حجارة تأخذ شكل قلم الرصاص المدبب، ترتفع عن سطح المبنى 8 أمتار ويظهر فيها التأثير العثماني بوضوح. داخل المئذنة درج لولبي من حجارة، مدخلان وفتحات صغيرة نسبياً. جرت في العام 2003 أعمال صيانة للمسجد، مموّلة عن طريق جمعية الأقصى التي تحافظ على المقدّسات الإسلامية.
مقبرة الإستقلال
تقع مقبرة الإستقلال قرب الجامع، وتنقسم لجزئين: علوي وسفلي بحيث يفصل بينهما الشارع الرئيسي هناك. لقد تمّ تعبيد هذا الشارع داخل المقبرة بعد إخلاء المئات من القبور. المقبرة محاطة بجدار يبلغ ارتفاعه 2.5 متراً، وفي داخلها ماكنة كانت مستخدمة في السابق لحفر الأرض، وفي محيطها أيضاً برج ماء، إلاّ أن الحاوية حالياً غير موجودة والبرج غير مستعمل. لم نتوصل في بحثنا لسنة بنائه، ومن مقابلة مع عثمان شمبور، نعرف أن المقبرة كانت موجودة خارج الأسوار قريباً من الحقول الزراعية. بعد ذلك، نمت المدينة نحو الأسوار فأصبحت المقبرة جزءاً من النسيج البلدي. من هنا، يمكننا الإستنتاج بأن برج الماء هو إضافة متأخرة زمنياً.
محطة قطار الحجاز
سنة 1904، دشّن العثمانيون محطة القطار الأولى في حيفا، كجزء من قطار المرج (قطار الحجاز). وفي العام 1946، قام البريطانيون بتوسيعها حتى شملت ثلاثة أرصفة. بقيت المحطة تنقل الركّاب لغاية العام 1948 ليتمّ إغلاقها نهائياً سنة 1951. لقد ربطت سكة الحديد مدينة حيفا مع الدول المجاورة وكانت تنقل البضائع والركّاب، مما ساهم في نمو المدينة وتطورها. تقع محطة القطار بجانب الجامع والسوق، الأمر الذي جعل البضائع التي حملها القطار من سوريا والسعودية وبقية الدول، جزءاً ممّا كان يباع في السوق القريب.
العمارات السكنية
من مكوّنات النسيج البلدي في المنطقة، كانت العمارات السكنية التي شكّلت معالم التطور الذي شهدته حيفا، إذ ارتفعت لعلو طابقين حتى خمسة، وخُصّص طابقها الأرضي للإستخدامات التجارية، موفراً إستمرارية للسلسلة الواقعة بين جامع الإستقلال والسوق.
نمط البناء
شُيّدت المباني السكنية في هذه المنطقة حسب النمط العربي الحضري الذي يجمع بعض العناصر الحديثة أيضاً. في العديد من البيوت، يمكن رؤية العناصر العربية التقليدية[4] – فتحات مقوّسة، شرفات، نوافذ تريفور، زخرفات جمالية معدنية وخشبية – مشربيات نموذجية لنفس الفترة وإفريزاً منحوتاً بالحجر.
مواد البناء
لقد بُني عدد كبير من المباني المخصصة للسكن في هذه المنطقة قبل 1948، سنوات الثلاثين والأربعين، بتقنيات حديثة ومواد مبتكرة قياساً بتلك الفترة. في وادي الصليب، يمكن رؤية تطور تقنيات البناء والمواد المستعملة فيها[5] – الباطون وعرقات الفولاذ في أسقف المبنى وشرفاته، الطوب في بنائه، وذلك خلافاً لطرق البناء العربية التقليدية التي استخدمت الحجر والكتل الضخمة إضافة للقناطر. رغم ذلك، نلاحظ وجود الصلة مع أسلوب البناء التقليدي عَبر تلبيس الجدران الخارجية للمبنى بالحجر الطبيعي.
التخطيط المعماري
هناك عدد كبير من عمارات هذا المكان، التي قام بتخطيطها المهندس المعماري أحمد فارس، المعروف بأعماله المشيّدة خلال ثلاثينيات وأربعينيات القرن العشرين في أنحاء مختلفة من مدينة حيفا. إتبع فارس الحداثة في تخطيطه[6] ومنح معنى مبتكراً للعناصر العربية التقليدية – المعالجة الحديثة للتريفور وتركيبات الآرت نوڤو المتداخلة ضمن الكتل الضخمة بأسلوب عالمي، إضافة لتلبيس الحجر.
المهندس المعماري
نجد أسم المهندس المعماري أحمد فارس في العديد من خرائط المباني المجاورة لجامع الإستقلال. لكننا لا نعلم إذا ما كان هو الذي خطط الجامع أيضاً. درس فارس، أوائل القرن العشرين، في كندا ثمّ عاد للبلاد واستقر في حيفا، وكان شريكاً في المكتب مع المهندس توفيق منسى بأوائل الثلاثينيات. من المشاريع المعاصرة التي قاما بهندستها سنة 1935 بيت فضيل شبلاق.[7]
الدور الذي لعبته المنطقة في النسيج الحضري لمدينة حيفا
لقد أوجدت هذه المنطقة تسلسلاً حضرياً مكوّناً من مبانٍ عامة وأخرى دينية وتجارية، تداخلت إستخداماتها ما بين السكن، المدارس، الحمّام العمومي والمسجد وغير ذلك.
أمّا القطار الذي نشط في الجوار، فأتاح التواصل بين حيفا والدول العربية المحيطة، ما يعني نشوء العلاقات التجارية والإجتماعية، إضافة لتناقل المعلومات ما بين هذه الدول كوحدة واحدة.
مع إزدهار المجتمع العربي الحضري في حيفا إقتصادياً، بدأت موجة تشييد العمارات السكنية الفاخرة ذات الثلاثة وأربعة طوابق، ببناء حداثوي تتخلله عناصر تقليدية مختلفة الأشكال والتصاميم. وهذا شبيه بما حصل في مدن أخرى قطنها العديد من السكان العرب كاللد ويافا. سنة 1948 ونتيجة للحرب، هُجر المكان وانتقلت ملكية بناياته للوصي على أملاك الغائبين، ثمّ أسكنوا فيها جماعات من المهاجرين الجدد لتُهجر مرّة أخرى. تُستثنى من ذلك بنايات الوقف الإسلامي التي بقيت بملكيته والمستخدمة اليوم إمّا جزئياً أو بشكل كامل.
في يومنا هذا وطيلة السنوات الماضية، يُعرف سوق الحبوب بسوق الرابش. بينما أُقيمت في الحوانيت المجاورة ورش عمل ومعامل حرفية جعلت الجدار التجاري في المنطقة يؤدي دوراً شبيهاً لما كان عليه قبل 1948.
لقد شكّل مركز البلدة التحتى قلب حيفا من الناحيتين الإجتماعية والإقتصادية، وعلى الرغم من تطور المدينة شرقاً وغرباً، إلاّ أنها حافظت على جوهر روحها وأهميتها السياسية. حيث ضمّ نسيج المكان عدداً من المواقع الدينية (الجامع الكبير، الجرينة وجامع الإستقلال) بالإضافة لمجموعة من الكنائس التي خدمت المسيحيين هناك. ومن حولها مساحات كبيرة مفتوحة أُستخدمت كأسواق وللتجارة، مثل: سوق السمك، سوق الحبوب، سوق الشوام، سوق اللبن. أمّا ساحة باريس التي عُرفت آنذاك بساحة الخمرة (والحناطير لاحقا) فلعبت دوراً هاماً جداً ليس فقط تجارياً واقتصادياً، بل أيضاً في تطور الطابع الإجتماعي والسياسي للمجتمع العربي الحيفاوي الحديث. من هنا ليس مستغرباً أن القسم الأكبر من البلدة التحتى قد تمّ هدمه بالكامل، خاصة وأن المرافق والمواقع الإجتماعية تنطوي على أهمية بالغة وجوهرية في تطور أي مجتمع والتحاقة بركب الحداثة.
في مذكّراته، كتب شفتاي ليفي، رئيس بلدية حيفا بحينه، أن قسماً من المدينة قد هُدم خلال الحرب، لكن القسم الأكبر هُدم بعد احتلال المدينة. إذ أمر بن غوريون بهدم البيوت المتضررة وأخرى لم تتضرر، لصالح خطة مستقبلية جديدة لحيفا.[8]
قائمة الصور والإيضاحات
صورة من الجو (1916). المصدر: الأرشيف الأسترالي للحرب
صورة من الجو (1918). المصدر: الأرشيف الأسترالي للحرب
مقطع من خريطة حيفا 1920. المصدر: ويكيشيتوف
مقطع من مخطط هيكلي بريطاني لوادي الصليب – يرمز الخط الأحمر للجدار التجاري المركزي، 1934. المصدر: أرشيف حيفا البلدي
مقطع من خريطة أرض إسرائيل، 1920. الأرشيف البريطاني الرقمي
دوّار فيصل 1932. المصدر: أرشيف حيفا البلدي. المصوّر: مجهول وكما يبدو بريطانيّ
قاعدة عمود فيصل
سوق الحبوب، التاريخ مجهول. المصدر: http://www.palestineremembered.com
القصف الإيطالي على حيفا، المقبرة الإسلامية وفي الخلفية جامع الإستقلال، 1940. المصدر: AWM
بئر ماء قرب الجامع، التاريخ مجهول. المصدر: http://www.palestineremembered.com
البرج المائي داخل المقبرة. تصوير: يوآڤ إيتئيل
توسيع محطة القطار من قبل البريطانيين، 1946. المصدر: أرشيف حيفا البلدي
واجهة كيبوتس ݞلويوت 2-4، المهندس المعماري أحمد فارس، 1946. المصدر: أرشيف حيفا البلدي
بيت شبلاق، شارع اللد 1، 2011
جامع الإستقلال، التاريخ مجهول. المصدر: أرشيف حيفا البلدي
[1] يعنكلڤتش ش، 1993
[2] بن هلل ق. درور لكس ع. 2009.
[3] هناك.
[4] فوكس، ر 1998.
[5] هناك.
[6] شك، ن 2012.
[7] Yazbak, M. and Weiss, Y. 2011
[8] سياسات الحيّز ومحو عروبة المدن : حيفا نموذجا، همّت زعبي، 06/2016، موقع العربي.
